Το αυτοβιογραφικό έργο, «Ταξίδι μακριάς μέρας μέσα στη νύχτα», του Γιουτζίν Ο’ Νηλ (1888-1953), του δημιουργού της αμερικανικής δραματουργίας, παρουσιάζεται στο Θέατρο Εξαρχείων, σε σκηνοθεσία Αλέξανδρου Κοέν. Η «διήγηση» μιας σπαράζουσας ζωής με δαιδαλώδεις δρόμους προς την κατάχτηση της ψυχικής αρετής και γαλήνης. Μια παραβολή αγάπης, αψιμαχίας, και εκτόνωσης, προκειμένου αυτό που σαλεύει νοσηρά στη ψυχή των ηρώων, να μην αποκαλυφθεί στους συμπάσχοντες αυτού του μαρτυρικού «Ταξιδιού…».
Κάποιοι νόμισαν πως το «Ταξίδι μακριάς μέρας μέσα στη νύχτα» ήταν ένα θεατρικό «αντικείμενο» έρευνας της ψυχοσύστασης κάποιον ιδιαίτερων ανθρώπινων παθών.
Αν κανείς βουλιάξει και ασπαστεί τον δεινό βίο του Ο’ Νηλ, πολύ δύσκολα θα κατανοήσει πως δεν υπάρχει σύμβολο, έννοια, ερμηνεία που να διαφαίνεται σε ένα έργο ανησυχητικής και θλιβερής κατάθεσης σκέψεων, λέξεων, συναισθημάτων. Παραπαίουμε ανάμεσα στο συναίσθημα και σε έναν νεοσύστατο θεατρικό όρο που ανέτρεψε, τάραξε την παγκόσμια δραματουργική «ισορροπία», όμως, ο Γιουτζίν πάντα ήταν ανατρεπτικός και πρωτοπόρος. Δε μεγάλωσε όπως τα υπόλοιπα παιδιά. Ήταν σίγουρο πως θα διέφερε και η ζωή του θα τραβούσε αλλιώτικες, λοξές γραμμές, προς έναν αιωρούμενο σκοπό, και γιατί αιωρούμενο; γιατί ο Ο’ Νηλ ήταν ματαιόδοξος, δεν μπορώ να το πω με σιγουριά, αλλά φοβόταν την κρίση των ανθρώπων στα έργα του: η αποτυχία για εκείνον ήταν άλλη μία μεμψιμοιρία στο σκοτεινό του δωμάτιο. Γεννήθηκε και πέθανε σε ένα δωμάτιο ξενοδοχείου. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του δεν μπόρεσε να γράψει τίποτα, και όσα προσπάθησε ήταν, για εκείνον, απόβλητο μιας σκόπιμης ανάγκης για δημιουργία, που τελικά τον πρόδωσε. Ένιωθε πως είχε πολλά να πει ακόμη, η αρρώστια του ήταν ο μόνος εχθρός των τελευταίων ετών της ζωής του. Οι γιατροί είπαν πως η αιτία του θανάτου του ήταν ατροφία του εγκεφάλου.
Απομονωμένο από τον κόσμο θωρώ τον Γιουτζίν να γράφει, να γράφει, τα μάτια του πότε να βουρκώνουν και να χάνονται στην πλημμύρα των δακρύων, πότε να μαρμαρώνουν και το μελάνι να στεγνώνει και το κάθε γράμμα μετέωρο και ασυνόδευτο δεν είχε τι άλλο να πει. Η πόρτα του έφραζε από την σκουριά, τα βιβλία του όρθωναν έναν τοίχο ολόγυρά του, κανείς δεν έπρεπε να διαβάσει το έργο του, ούτε ήθελε να δει κάποιους βιρτουόζους ηθοποιούς της εποχής να ερμηνεύουν τους αληθινούς ήρωες του έργου του, κανείς δεν θα μπορούσε να ενσαρκώσει πιστά, αληθινά, με ενσυναίσθηση τα υπαρκτά όντα της ζωής του: τη μητέρα του, τον πατέρα του και τον αδελφό του.
Κάτι ακόμη: Ο Γιουτζίν καταπονήθηκε για να γράψει αυτό το έργο, στην ουσία, κάθε λέξη ήταν ένα πικρό δάκρυ κι ένας ενδόμυχος λυγμός, που τον έκρυβε, φίμωνε τα χείλη του με τα χέρια του, να μην τον ακούσει κανείς. Θέλησε να δουν αυτό το ουρλιαχτό άγνωστοι, ύστερα από 25 χρόνια, όταν εκείνος δεν θα υπάρχει για να ξαναδεί το έργο αυτό, αλλά θεατρικά, από ξένους, γιατί φοβόταν, πως εκείνοι, δεν θα του θύμιζαν τους νεκρούς γονείς του, τον αδελφό του.
Το έργο αυτό ανέβασε στη σκηνή του Εθνικού Θεάτρου ο Μινωτής, σε σκηνοθεσία και ερμηνεία του ίδιου, με την Παξινού, τον Χόρν, την Χατζηαργύρη και τον Φυσούν στους βασικούς ρόλους, το 1965.
Η ψυχή του ανθρώπου είναι μια άβυσσος, τότε του Γιουτζίν ήταν μια σκοτεινή μαύρη τρύπα, που δεν τον χωρούσε, ήταν ανήσυχος, κάποιοι έλεγαν πως ήταν ματαιόδοξος, θλιμμένος έως και τον θάνατό του, έπνιγε τον πόνο του στο αλκοόλ, ενώ πολλές φορές βρισκόταν χαμένος στους λογισμούς του.
Πλάθοντας αυτή την εικόνα για τον συγγραφέα του έργου «Ταξίδι μακριάς μέρας μέσα στη νύχτα» είναι αναγκαίο, παρακολουθώντας την παράσταση στο Θέατρο Εξαρχείων, να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τα ηθογραφικά και ψυχογραφικά στοιχεία των ηρώων.
Παρόλο που το έργο βασίζεται σε πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα, ο Γιουτζίν προτίμησε να πλάσει χαρακτήρες που λίγο απομακρύνονται, με την έννοια πως αλλάζει, κάπου, τα ονόματά τους. Το πραγματικό όνομα της μητέρας του δεν ήταν Μαίρυ Ταϋρόουν, αλλά Μαίρη Έλεν Κουίνλαν, του πατέρα του ήταν Τζέφρι Ο’Νηλ και του αδελφού του Τζέιμι Ο’ Νηλ, στον εαυτό του δίνει τ’ όνομα Έντμοντ.
Τα έργα του Ο’ Νηλ έχουν μια δραματοποιημένη-τραγική προσέγγιση της ζωής, των ασθενικών ανθρώπων, που από το σκοτάδι οδηγούνται στο φώς, όμως, τελικά καταλήγουν στην απόγνωση: όπως ο αδελφός του πέθανε από υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, οι δύο γιοι του ήταν επίσης αλκοολικοί και αυτοκτόνησαν, όπως ο ίδιος δεν είδε ποτέ αχτίδα φωτός στο σκοτεινό δωμάτιο της ψυχής του.
Μια μέρα μακριά στον βυθό της νύχτας. Αυτό διαδραματίζεται στη σκηνή του Θεάτρου Εξαρχείων, με δεινότητα, με έντονες συναισθηματικές διεγέρσεις, που τόσο πιστά και αληθινά παραθέτουν οι ηθοποιοί Στέφανος Κυριακίδης (Ταϋρόουν), Αννίτα Δεκαβάλλα (Μαίρυ), Χάρης Μαυρουδής (Τζέημι), Γιώργης Βασιλόπουλος (Έντμοντ).
Το έργο
Η Μαίρυ Ταϋρόουν είναι η πιο αθώα, ασθενική φιγούρα του έργου. Είναι εθισμένη στη μορφίνη, είναι τοξικομανής και νιώθει ταπεινωμένη από αυτή της τη συμπεριφορά, όμως δεν ευθύνεται, έως έναν βαθμό, η ίδια, αλλά ένας τυχάρπαστος γιατρός που, όταν πονούσε από τη δεύτερη γέννα της, της χορήγησε με ευκολία κωδεϊνούχα. Περιφέρεται στους διαδρόμους του σπιτιού «σα φάντασμα», όπως λέει και ο άνδρας της Ταϋρόουν. Κατέρρευσε, είχε εξαρτηθεί για κάποιο διάστημα από τη μορφίνη, όμως η ξαφνική αρρώστια-φυματίωση του μικρότερου, και αγαπημένου γιου της Έντμοντ (Γιουτζίν), την καταρρακώνει και την οδηγεί στην τοξική αυτή ουσία. Ο σπουδαίος ηθοποιός της εποχής, Ταϋρόουν, ο οποίος λείπει διαρκώς σε περιοδείες, λόγω της δουλειάς του, είναι αλκοολικός, και «τσιγκούνης» όπως τον κατηγορούν τα παιδιά του και η γυναίκα του. Οι δυο γιοι της οικογένειας, ο Έντμοντ και ο Τζέημι, είναι άνεργοι και αλκοολικοί, μάλιστα ο τελευταίος ενδίδει σε ηδονικές απολαύσεις. Οι ήρωες αγαπιούνται, όμως, τους διακατέχει και μια οξυθυμία, μια αγανάκτηση κι ένας θυμός, που πηγάζει από τα δικά τους λάθη, όμως, σε ψυχικές και μνημονικές «αναλαμπές», βρίσκουν και κατηγορούν κάποιον άλλο.
Η παράσταση
Ο Αλέξανδρος Κοέν, ο οποίος σκηνοθέτησε και έκανε και τη μετάφραση του έργου, ήταν προσεκτικός και στις εναλλαγές, που ήταν επικίνδυνες σε διάφορα σημεία, ως προς το νόημα και τα σημαίνοντα σημεία του έργου, όμως επέτρεπε, με τη δική του σκηνοθετική οδηγία, στους ηθοποιούς, να ελίσσονται, ν’ αναζητήσουν και να βρουν το νόημα και τη ψυχοσύνθεση του ήρωα που επωμίζονται, που είναι σημαντικό αυτό στην έκβαση του έργου, αλλά και στην κατανόηση του τι «ήθελε να πει» ή «να εκφράσει τι βίωνε» ο συγγραφέας. Οι εκρηκτικές, αλλά και οι ήπιες εκφράσεις των ηθοποιών, ήταν εξισορροπημένες, δίχως να παραπαίουν, ή έστω να παρεκκλίνουν της προκαθορισμένης πορείας τους.
Άραγε, όσο μεταφυσικό κι αν φαίνεται αυτό, ο Γουτζίν, από μια θέση στα ψηλά, ποια έκφραση θα είχε βλέποντας αυτή την παράσταση; Θα τον απωθούσε ή θα το ένιωθε; Αυτό δεν το ξέρει κανείς, όμως, οι ηθοποιοί βίωσαν, με τον όποιο τρόπο γνωρίζουν μονάχα οι ίδιοι, τις ταλαντεύσεις, τον πόνο, και την απελπισία αυτών των ανθρώπων, που έζησαν σε δύσκολες εποχές, που ήταν μετανάστες, και δεν θα είχαν καθόλου ένδοξο μέλλον: ήταν απογοητευμένοι, και απαισιόδοξοι. Οι γιοι ήταν άνεργοι, ο πατέρας ήθελε να γίνει ένας σαιξπηρικός ηθοποιός, η μητέρα ήθελε να γίνει πιανίστρια. Το τέλος; Δεν ξέρω αν υπήρχε κάποιο τέλος, αλλά αυτό που εμφύσησαν οι ηθοποιοί ήταν, ακόμη κι αν μοιάζει παράλογο αυτό, η αισιοδοξία, φως μέσα στο ζοφερό μπουντρούμι της ζωής. Μπορούσες να βιώσεις, όσο μπορεί κανείς να το κάνει αυτό, το βάσανό τους, αυτό που τους πίκριζε τη ζωή. Από μιαν άλλη όψη δεν είχαν λόγο να είναι δυστυχισμένοι.
Τα σκηνικά παράπεμπαν σε ένα δωμάτιο, κάπου, κάποτε, χαμένο από τον χώρο και τον χρόνο, αν και ο Κοέν προτίμησε, και ορθώς το έκανε, να μεταφέρει την πλοκή σε μια σύγχρονη εποχή. Θεατρικές ενδυμασίες κρεμασμένες ψηλά, αφίσες, πίσω πίσω έγραφε “The Count of Monte Cristo”, μάλλον ένας συμβολισμός ή κάτι άλλο… Αλκοόλ, προβολείς, φωτιστικά, ένα μεγάλο τραπέζι, καρέκλες με ρόδες, μια οθόνη που ήταν μια προέκταση των όσων συνέβαιναν, ή ένας καθρέπτης του παρελθόντος ή του ψυχισμού του κάθε ήρωα. Τα σκηνικά και τα κουστούμια υπογράφει η Χριστίνα Κωστέα.
Παρά την έκταση της παράστασης, ο χρόνος, για κάποιους δεν ήταν αισθητός, για όσους εμβάθυναν στη στιγμή. Μετείχαμε, όσο μπορούσαμε να μετέχουμε, όμως είχαμε και την ανάγκη ν’ απομακρυνθούμε, ή να σταθούμε στις χαρούμενες στιγμές της οικογένειας, διότι κινδυνεύουμε να παγιδευτούμε, προσπαθώντας να κατανοήσουμε την ψυχή του συγγραφέα. Όμως, θαρρώ πως οι ηθοποιοί δίνουν το ερέθισμα, ή δίνουν έναν προβληματισμό και για το σπίτι, και για τη ζωή, διότι πέρα από τον υποκριτικό τους τάλαντο, βίωσαν, βιώσαμε, την κάθαρση (διορθώστε με αν το αρνιέστε και θα χαρώ να μου πείτε τη γνώμη σας).
Ο ρόλος που βρίσκεται με γυμνά πόδια σε μια φλόγα που όλο και απλώνεται, ήταν της Μαίρυ: πολλά εξαρτήθηκαν και πολλά διακυβεύτηκαν από εκείνη, διότι θα μπορούσε να είναι η γαλήνη, αλλά και η καταστροφή της οικογένειας, οπότε βλέπουμε μια εναλλαγή, καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης, από την χαρά στη δυστυχία, από τη λογική στο παράλογο.
Σίγουρα δεν είναι ένα απλό έργο…
Η κοσμοθεωρία του Γιουτζίν Ο’ Νηλ
«…Φυσικά θα γράψω έργο και για την Ευτυχία. Αν βέβαια συναντήσω ποτέ αυτήν την πολυτέλεια και διαπιστώσω πως παρέχει δυνατότητες για θεατρική πράξη, πως έχει κάποια αρμονική σχέση με τον βαθύτερο ρυθμό της ζωής. Η ευτυχία ωστόσο, είναι μια λέξη μόνο. Τι σημαίνει; Ανάταση; Έντονο συναίσθημα της αξίας που έχει το παρόν και το μέλλον του ανθρώπου; Αν είναι έτσι…τότε υπάρχει μεγαλύτερο ποσοστό ευτυχίας σε μια τραγωδία , παρ’ όσο σε όλα μαζί τα έργα με «ευτυχές τέλος»; Η αντίληψη πως η τραγωδία αποκλείει την έννοια της ευτυχίας είναι διαβατική μόδα της εποχής μας… Ένα πραγματικό έργο τέχνης περικλείει, σε τελική ανάλυση, το μήνυμα της ευτυχίας…»
Πέθανε με έναν καημό ο συγγραφέας
Το 1943 ο Ο’ Νηλ αποκλήρωσε την κόρη του Ούνα,η οποία παντρεύτηκε σε ηλικία 18 χρονών τον 36 χρόνια μεγαλύτερό της Τσάρλι Τσάπλιν. Οι δυο τους δεν ξαναειδωθήκαν ποτέ.
Συντελεστές
Στέφανος Κυριακίδης (Ταϋρόουν), Αννίτα Δεκαβάλλα (Μαίρυ), Χάρης Μαυρουδής (Τζέημι), Γιώργης Βασιλόπουλος (Έντμοντ)
Μετάφραση-σκηνοθεσία: Αλέξανδρος Κοέν
Σκηνικά-κοστούμια: Χριστίνα Κωστέα
Κινηματογραφήσεις: Ρέινα Εσκενάζυ
Φωτισμοί: Αλέξανδρος Αλεξάνδρου
Βοηθοί σκηνοθέτη: Αλίκη Μπομποτά-Τίφανη Δανιήλ
Διεύθυνση παραγωγής: Λευτέρης Κώτσης
Φωτογραφίες: Πάτροκλος Σκαφίδας
Έως 20 Μαΐου
Παρασκευή & Σάββατο στις 21.00, και Κυριακή στις 20.00
Τιμές εισιτηρίων:
γενική είσοδος € 15/μειωμένο € 10
Διάρκεια παράστασης: 120 λεπτά.
Θέατρο Εξαρχείων
Θεμιστοκλέους 69,
Τηλ.210/3300879
