Ένα χωριό ανήσυχων ψυχών και απόκοσμων ψιθύρων – «Πέδρο Πάραμο»

Το εμβληματικό έργο «Πέδρο Πάραμο» του Χουάν Ρούλφο, παρουσιάζεται, σε σκηνοθεσία Ελεάνας Τσίχλη, στο ιστορικό και, μέχρι πρότινος, εγκαταλειμμένο ξενοδοχείο Μπάγκειον. 

Ήρωες μιας ιστορίας ψιθύρων και φαντασμάτων ξεπηδούν από ένα ερειπωμένο και έρημο χωριό, ενσαρκώνονται σε ανθρώπινα ή μη πλάσματα και στοιχειώνουν το Μπάγκειον, «κυριεύουν» τα σώματα και τις ψυχές των θεατών, και μας απορροφούν σε μια ποιητική αφήγηση, που πηγάζει από τα έγκατα μιας σκοτεινής φαντασίας, από τ’ άδυτα του ζοφερού ψυχισμού του συγγραφέα και τις βαθυστόχαστης έκφρασής του.

Μέσα από έναν φθαρμένο, ξεφτισμένο και στοιχειωμένο από πνεύματα καθρέπτη βλέπω την αντανάκλαση της ζωής και του θανάτου. Δεν μπορώ να διακρίνω τη νεκρή περιπλανώμενη ψυχή από εκείνη που κατοικεί γεμάτη ζωηράδα σε ένα υγειές σώμα, το οποίο μπορώ να δω, και ν’ αγγίξω την υφή του, τα δάκρυά του να κυλούν και να πλημμυρίζουν το συντριμμένο δωμάτιο, που κάπου εκεί, μια γυναίκα χάραξε όμορφες, ζεστές, οικείες, αναμνήσεις θαλπωρής, έρωτα και οικογένειας.

*Ξέρετε, οι πιο τρομακτικές ιστορίες γεννήθηκαν από ευτυχισμένους ανθρώπους, που έφυγαν με ένα παράπονο: «Έχεις ακούσει ποτέ το παράπονο ενός νεκρού;», όπως αναφέρει ο Χουάν Ρούλφο στο βιβλίο του «Πέδρο Πάραμο».

Αν ζούσε ο Ρούλφο, θα του έλεγα πως τον αναγνωρίζω ως έναν ποιητή δωματίου, το οποίο είναι αναγερμένο με τείχους που δεν παράγουν ήχους, που δεν ακούν τον κόσμο, αλλά δημιουργούν μια μικρή ζωντανή-νεκρή ανθρωπότητα εντός τους. Το αριστούργημα του «Πέδρο Πάραμο» είναι μια ποίηση, μια μαύρη ποίηση. Στις σελίδες του λογοτεχνικού έργου «Εκατό χρόνια μοναξιάς» διακρίνονται στοιχεία που επηρέασαν τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες όταν διάβασε τον «Πάραμο», όπως ο ίδιος είχε πει πως οι λέξεις του Ρούλφο σημάδεψαν κάποια από τα έργα του στα πρώτα του βήματα. Και ο Ρούλφο και ο Μάρκες έγραψαν για τον πόλεμο, την επανάσταση, τη μοναξιά, την αιμομιξία, την αμαρτία, τη θρησκεία, την εγκατάλειψη, τη φθορά της ψυχής και τον θάνατο.

Η ζωή και τα ερεθίσματα του συγγραφέα

Όμως, τί μεστώνει στην ψυχή του συγγραφέα κι όταν ωριμάζει αναδύει σε ένα χαρτί, ένα θεατρικό σανίδι, στον σκοτεινότερο όλων των μυθιστορημάτων κόσμο, την πραγματικότητα; Ο Ρούλφο έβλεπε τον θάνατο να χορεύει έξω από το παράθυρό του, ο πατέρας του δολοφονήθηκε το 1923, ενώ η μητέρα του πέθανε λίγο καιρό αργότερα. Μεγάλωσε με τη γιαγιά του, μέχρι που τον εγκατέλειψε κι εκείνη για τους ουρανούς. Έζησε μοναχική ζωή, και θα ‘λεγε κανείς πως με ό, τι καταπιανόταν, το παρατούσε, εκτός από τη γραφή… Όταν ανέλαβε υπάλληλος γραφείου στην Υπηρεσία Μετανάστευσης, άρχισε να γράφει «ανελέητα». Ίδρυσε το λογοτεχνικό περιοδικό «Παν» και κέρδισε υποτροφία στο Κέντρο Μεξικανών Συγγραφέων. Τι ήταν αυτό που ώθησε τον Ρούλφο να γράψει τον «Πέδρο Πάραμο»; Ύστερα από τον τριετή εμφύλιο που είχε ξεσπάσει στο Μεξικό μεταξύ των κυβερνητικών στρατευμάτων και των «πολεμιστών του Χριστού», με αφορμή τον θρησκευτικό φανατισμό αλλά και το πάθος, κάποιων, για την αναδιανομή της γης, ξεκληρίστηκαν οικογένειες και έπεσαν νεκροί σε ένα πεδίο μάχης περίπου ενενήντα χιλιάδες άνθρωποι. Η επαρχία του Χαλίσκο ερήμωσε μετά την επανάσταση, εγκαταλείφτηκε, σκεπάστηκε από σκελετούς και χώμα. Όσοι έφευγαν από την ύπαιθρο έπεσαν σε ανείπωτη φτώχια, έτρωγαν ό, τι έβρισκαν μπροστά τους, ζωντανό ή νεκρό.

Το βιβλίο «Πέδρο Πάραμο» του Ρούλφο

Σε ένα θρυλικό χωριό του Μεξικού, την Κομάλα, καταφθάνει ο νεαρός Χουάν Πρεσιάδο, προκειμένου ν’ αναζητήσει τον χαμένο πατέρα του «Πέδρο Πάραμο», και να εκπληρώσει την τελευταία επιθυμία της μητέρας του: Να επισκεφθεί τον τόπο όπου βίωσε τα ωραιότερα χρόνια της ζωής της, τον τόπο που αγάπησε και που χαράχθηκαν οι πιο νοσταλγικές της αναμνήσεις. Μόνο έτσι θα γαλήνευε η ψυχή της, μόνο εάν ο γιος της Χουάν αναζητήσει τον πατέρα του Πάραμο, που κάποτε τους εγκατέλειψε.

Ο νεαρός που καταφθάνει με μια βαλίτσα γεμάτη πέτρες, θα γνωρίσει και θα φιλοξενηθεί από τα φαντάσματα του χωριού, τα φερόμενα παιδιά του Πάραμο, γυναίκες που τον αγάπησαν, χωρικοί και επαναστάτες που αδικήθηκαν από αυτόν: Πνεύματα παραπονεμένα, τα οποία καταδικάστηκαν σε ένα αιώνιο μαρτύριο ψυχής.

Στο έργο αυτό του Ρούλφο πρωταγωνιστούν ψυχές, ψίθυροι, φαντάσματα, είναι ένα έργο που δε διαχωρίζεται η ζωή από τον θάνατο, θαρρείς πως οι ήρωες υπάρχουν ακόμη μέσα από τις άδοξες ιστορίες που αφηγούνται στον νεαρό Χουάν Πρεσιάδο. Μια ψευδαίσθηση, μια παράνοια του νου, ώθησε τον Χουάν σε τούτο το άγονο, απόκοσμο και ερημικό χωριό, και είναι αυτή η παραίσθηση, που ίσως να είναι η επιθυμία του υποσυνείδητου, που θα τον φέρει αντιμέτωπο με τη «νεκρή» αλήθεια…

Ένα χωριό-νεκροταφείο είναι ο τόπος που επέλεξε ο Ρούλφο να στεγάσει τη φαντασία του, αλλά και τα βιώματά του. Όσα στοίχειωσαν εκείνον αποτυπώνονται στο έργο του, «οι ίδιοι ήρωες», με παρόμοια, ίσως, κατάληξη… Άραγε, είναι, ο θάνατος, μια κατάληξη;

Το αριστούργημα αυτό του Ρούλφο μιλά για τον θρησκευτικό διχασμό, τον εμφύλιο που ξέσπασε στο Μεξικό, για τον θάνατο, τη ζωή, τη μεταφυσική, την αδικία, τη φτώχεια, την απελπισία, τον έρωτα, τη διαμάχη, την ευχή, την ευλογία και την κατάρα, την αιμομιξία, την αβίωτη ζωή, τη δυστυχία, τη συγχώρεση…

Η παράσταση «Πέδρο Πάραμο», σε σκηνοθεσία Ελεάνας Τσίχλη, και τους ηθοποιούς της  θεατρικής ομάδας ΟΠΕRΑ

Στο πάτημα των πρώτων σκαλοπατιών του νεοκλασικού, ιστορικού και, μέχρι πρότινος, εγκαταλειμμένου ξενοδοχείου Μπάγκειον, προαγόμαστε σε μια φανταστική ιστορία, που δεν θα έβρισκε στέγη καταλληλότερη για να ενσαρκωθεί. Σε κάθε ξεφτισμένο τοίχο του Μπάγκειον, σε κάθε θολό καθρέπτη και παραμορφωμένες μορφές θεατών, προϊδεαζόμαστε και ήδη έχουμε εισβάλλει σε ένα κρυφό μονοπάτι του έργου, και όχι απλά ως θεατές, αλλά ως μέρος αυτής της ζοφερής, και τόσο ζωντανής ιστορίας. Θαρρείς πως αυτό το κτήριο το στοίχειωσαν οι ήρωες του Ρούλφο… Στους ξεφλουδισμένους τοίχους, κάθε μορφή αυτού του έργου, γράφει την ιστορία του, την μάταιη, ατέρμονη, περιπλάνησή του.

Μπορεί να μοιάζει με μια εμπειρία που βαδίζει σε σκοτεινά και φοβερά μονοπάτια, σε ιστορίες με φαντάσματα και ψυχές, με κακούς οιωνούς, όμως, πίσω από αυτή τη βαθυσήμαντη ιστορία υποφώσκουν κομμάτια του εαυτού μας, της πραγματικότητας, του παρόντος, της κοινωνίας, ολάκερης της ανθρωπότητας.

Ανοιχτά παράθυρα, από ‘κει εισβάλλουν τα πνεύματα, ο χορός, που εξιστορεί τα γεγονότα του παρελθόντος, που διαδέχεται το παρόν -ο χρόνος είναι ακαθόριστος, μεταβαλλόμενος.

Ένα σκηνικό που σε μεταφέρει στις εικόνες που περιγράφουν οι ήρωες του έργου, οι ηθοποιοί της παράστασης, σε ένα ξεχασμένο, ακατοίκητο παλάτι, όπου κάποτε ζούσε ένας ο Δον. Πέδρο Πάραμο, και ακόμα κάπου περιπλανιέται η ψυχή του. Αγριόχορτα φυτρώνουν από τις ρωγμές του πατώματος, σκόρπιες πέτρες αποπνέουν μια αίσθηση εγκατάλειψης και καταστροφής, κι ένας καθρέφτης που, προς το τέλος του «διηγήματος», δεν απεικονίζει πια σώματα, αλλά ψυχές, που ξέμειναν εγκλωβισμένες πίσω από το σπασμένο γυαλί.

Αυτό που είναι αναγκαίο να εκτιμήσει κανείς ως στοιχείο ευελιξία και έντονο χαρακτηριστικό ικανότητας των ηθοποιών, είναι η επαφή και η αλληλεπίδρασή τους με τ’ αντικείμενα που έχουν τοποθετηθεί στον χώρο, με τις πέτρες που δεν τους εμποδίζουν στην κίνηση, στο αλώνισμά τους, αντίθετα, φαίνεται να επικοινωνούν με εκείνα και να μην τα φοβούνται. Ο λόγος ρέει, η έκφραση εναλλάσσεται και το σώμα ελίσσεται δίχως να παρουσιάζει ελιγμούς στη γύμνια του, στην έκθεσή του. Η αντιλαβή των διαλόγων, οι παύσεις και οι «πάσες» των ηθοποιών ήταν ακριβείς, δίχως οι ερμηνευτές να λοξοδρομούν από τις αρχικές παροτρύνσεις και σκηνοθετικές οδηγίες της Ελεάνας Τσίχλη.

Μια παράσταση που με «παραμύθιασε», με την έννοια πως ήταν κατασκευασμένη, στημένη και προσεγμένη με τέτοιο τρόπο, που άνοιξε τις πόρτες του νου μου και άφησε τη φαντασία μου να καλπάσει σε αυτό το δωμάτιο όπου διαδραματίστηκε ένα τρομακτικό κωμικό δράμα, αν έχω το δικαίωμα να τη χαρακτηρίσω έτσι.

Οι ηθοποιοί, η σκηνοθέτις, η σκηνογράφος-ενδυματολόγος, ο μουσικό συνθέτης, η κινησιο-λόγος, η βοηθός σκηνοθέτη και ο σχεδιαστής φώτων έδωσαν ένα άρτιο αποτέλεσμα, προσεγμένο, επιμελημένο, δημιουργώντας εύστοχους συμβολισμούς και ερεθίσματα που διεγείρουν τις αισθήσεις.

Ο Ρούλφο ήταν ένας ποιητής: ο κάθε στίχος που ξεγλιστρούσε από τα χείλη των ηθοποιών, ήταν ένας ποιητικός, λυρικός στίχος, οπότε μπορούμε να πούμε πως αυτή η παράσταση ήταν μια χορευτική-διαλογική ποίηση με αινίγματα και συμβολισμούς (;)  

«Έχεις ακούσει το παράπονο ενός νεκρού;»

Χουάν Ρούλφο, «Πέδρο Πάραμο»