Το αυτοβιογραφικό αφήγημα του Ρώσου ποιητή Μιχαήλ Λέρμοντοφ Γιούριεβιτς (1814-1841), «Ένας ήρωας του καιρού μας», παρουσιάζεται στο Θέατρο 104 από την ομάδα Lab.oratorium. Ρεαλισμός και Ρομαντισμός συντάσσονται, συνδιαλέγονται σε αυτό το έργο, δίχως αυτό να παραπαίει στο «μελό», όμως, ούτε και σε έναν άχαρο, απαθές σαρκασμό των όσων διαδραματίζονται στο «Ημερολόγιο» του Λέρμοντοφ.
Ηθογραφικά και προσωπογραφικά στοιχεία του Μιχαήλ Λέρμοντοφ Γιούριεβιτς
“Ξέρω μόνο μια αλήθεια“, λέει κάπου ο φίλος του ήρωα, “ότι θα πεθάνω μια μέρα“. “Κι εγώ“, απαντάει ο ήρωας, “ξέρω δύο αλήθειες, η δεύτερη είναι ότι μια καταραμένη μέρα γεννήθηκα στον κόσμο αυτόν“. Από αυτό το απόφθεγμα του αυτοβιογραφικού έργου του Λέρμοντοφ, κατανοεί κανείς πως η ζωή του δεν ήταν ένα εύκολο πέρασμα στους μοναχικούς δρόμους του κόσμου. Ήταν ένας άνθρωπος ρωμαλέος, όπως τον βλέπουμε στο ημερολόγιό του, ένας άνθρωπος που ύστερα από τη δυστυχία που του «δώρισε» ο περίγυρος, αποφάσισε τίποτα να μην είναι ενσυνείδητο, συναισθηματικό, αλλά όχι και ασυνείδητο. Δεν φοβόταν τις αποδοκιμασίες, από μια στιγμή και ύστερα έπαψε να σκέφτεται το «ήθος», ήταν, όμως, πάντοτε ειλικρινής στα πάθη και τα λάθη του.
Ο Λέρμοντοφ ήταν ο δεύτερος, μετά τον ρομαντικό ποιητή Πούσκιν, εκπρόσωπος του ρωσικού ρομαντισμού. Ήταν φιλελεύθερος και πολέμιος της απολυταρχίας, εκτέλεσε καθήκοντα αξιωματικού και υπηρέτησε στο σύνταγμα των Ουσάρων της φρουράς του Τσάρου, όμως, η μεγάλη του πνευματική ανάγκη και καλλιτεχνική δίψα ήταν η ποίηση. Ήταν ένας άνθρωπος προκλητικός, που δε φοβόταν τη μάχη, τον πόλεμο, τη ζωή, θα ‘λεγες όμως, πως δεν τον διακατείχε μια βαθιά επιθυμία να ζήσει, πότε βαριόταν τον περίγυρο, πότε του φαινόταν ηδονικά και ελκυστικά ενδιαφέρον να τους επιδοκιμάζει όλους και να προκαλεί συναισθήματα, που καμιά φορά προ-καταδικάζουν ένα άδοξο μελλούμενο. Πέθανε νέος, σε μια μονομαχία που είχε ήδη χάσει, ήταν σχεδόν 26 χρονών. Θα μπορούσε να φανταστεί κανείς, τι θα μπορούσε να κληροδοτήσει στην ρώσικη πεζογραφία, εάν η ζωή του ήταν μακροβιότερη;
Το έργο «Ένας ήρωας του καιρού μας»
Η ζωή του Λέρμοντοφ χαραγμένη στις λευκές, λεκιασμένες από δάκρυα και αίμα, σελίδες του βίου του. Το βιβλίο του Ρώσου ποιητή αποτελείται από πέντε αυτοτελείς νουβέλες. Οι τρεις τελευταίες, που στην ουσία αποτελούν τον επίλογο της ιστορίας του ήρωα, περιλαμβάνουν αποσπάσματα από το Ημερολόγιο του συγγραφέα, που δρα το φτιαχτό πρόσωπο, από τον Λέρμοντοφ, Ήρωας Πετσόριν.
Άθελά του, ή ηθελημένα, ο Λέρμοντοφ έγραψε ένα έργο υποκειμενικό, όμως που εκτίνεται σε μια κλίμακα που σκιαγραφεί ολάκερη την ανθρώπινη ύπαρξη. Ο Ήρωας του Λέρμοντοφ, Πετσόριν, είναι ένας άνθρωπος των παθών, ειλικρινής, που φοβάται τον έρωτα, όμως τον ασπάζεται, που διχάζεται στη φιλία, προδίδει, όμως το μετανιώνει. Δεν είναι κακός, αντιμετωπίζει τα πάνδεινα με τρυφερότητα. Πότε είναι αισιόδοξος, πότε ματαιόδοξος, όμως για εκείνον η ζωή μοιάζει με σκακιστικό παιχνίδι, που στο τέλος, μόνο ένας μονομάχος θ’ αποβεί ζωντανός. Γιατί, στην πραγματικότητα, ο αξιωματικός Γκριγκόρι Αλεξάντροβιτς Πετσόριν, θεωρείται ένας Ήρωας;
Διήγημα «Πριγκίπισσα Μαίρυ»
Η θεατρική ομάδα Lab.oratorium επέλεξε και διασκέδασε, από το βιβλίο του Λέρμοντοφ «Ένας Ήρωας του καιρού μας», το διήγημα «Πριγκίπισα Μαίρυ», το οποίο είναι και το πιο εκτενέστερο. Αυτό το κείμενο-διήγημα διαδραματίζεται επί σκηνή, στο Θέατρο 104, με κάποια εμβόλιμα κομμάτια και αποφθέγματα και από τ’ άλλα διηγήματα του βιβλίου.
Το διήγημα μας περιάγει σε μια ιστορία που εκτυλίσσεται στον Καύκασο, τη δεκαετία του 1830. Τόπος του παραμυθιού είναι τα ιαματικά λουτρά μιας περιφερειακής πόλης της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Ο αξιωματικός Γκριγκόρι Αλεξάντροβιτς Πετσόριν ξαποσταίνει στο σημείο αυτό, όπου θα γνωρίσει και θα έρθει σε επαφή με πρόσωπα-ηθογραφικά, που θα είναι κομβικά για τα όσα θα επέλθουν στη συνέχεια, μοιραία-ρομαντικά-δραματικά. Στα σύνορά του Πιατιγκόρσκ, όπου οι επιθέσεις Τσερκέζων, λαών που ψάχνουν την ταυτότητά τους απέναντι στον Ηγεμόνα–Τσάρο, μαίνονται, ο Πετσόριν θα συναντήσει έναν παλιόφιλο από το μέτωπο. Αυτή η συνάντηση προϊδεάζει ένα δυσοίωνο μέλλον: δυστυχίας, διαμάχης, μίσους και πόνου, άδοξη η κατάληξη του ηττημένου. Τη στιγμή που οι δύο φίλοι πλήττουν στα ιαματικά λουτρά, εμφανίζεται η πριγκιποπούλα Μαίρυ, η οποία θ’ ανατρέψει τα πάντα. Ένα ερωτικό τρίγωνο: αγάπη, μίσος, έρωτας, περιπαίγματα, συνωμοσία, εξομολόγηση κι ένα… θλιβερό τέλος. Λίγο πριν τη διαμάχη των δύο ανδρών, ο Πιτσόριν λέει: «Αν είναι να πεθάνω, ας πεθάνω. Ο κόσμος δεν θα χάσει κι εγώ έχω πραγματικά βαρεθεί τον κόσμο τούτο. Νιώθω σαν κάποιος που χασμουριέται σ’ ένα χορό και που ο μόνος λόγος που δεν πάει σπίτι του να κοιμηθεί, είναι που δεν έχει έρθει ακόμη το αμάξι του. Αλλά αν το αμάξι μου έχει έρθει, καληνύχτα σας».
Η παράσταση
Ένας γοητευτικός νεαρός στέκεται σε μιαν άκρη στα ιαματικά λουτρά και με μια φωνή που σε ταξιδεύει και σε περιάγει σε ένα παραμύθι για μεγάλους, διαβάζει το ημερολόγιό του, ενώ παράλληλα οι εικόνες απλώνονται και ζωντανεύουν σε ολάκερη τη σκηνή. Έξαφνα, παραστατικά, ποιητικά και ζωηρά εμφανίζονται φιγούρες-ήρωες της αυτοβιογραφίας του Λέρμεντοφ, οι οποίες κάθε που εναλλάσσονται. Η αρχή ήταν δύσκολη, και θαρρώ πως αυτό λειτούργησε θετικά, ώστε να μπορέσουμε να συνδέσουμε τις εικόνες και να κάνουμε τους συνειρμούς στο μυαλό μας. Ένας προβληματισμός: «Γιατί Ήρωας;» και «Πώς μοιάζει ένας ήρωας του καιρού μας;». Οι ήρωες, τα ολογράμματα ζωντανά στο θεατρικό σανίδι, ο κάθε ένας με τη δική του κλωστή, ύφαιναν ένα πολύχρωμο υφαντό. Μπορεί όλα όσα αναπαριστάνονταν από τους ηθοποιούς στη σκηνή, να είχαν μια δραματική προσέγγιση, όμως, δεν εξέλειπε το χιούμορ, ο σαρκασμός, η ευτυχία, η αισιοδοξία, η φιλία, ο έρωτας, η αγάπη. Το ήθος του κάθε ήρωα δεν ανήκε μονάχα σε μια μορφή του 1830, αλλά αιωνόβια τα πλάσματα εκείνα που δεινοπαθούν και καταπονούνται σε κάθε εποχή.
Ένα έργο που, στην ουσία, μιλά για την πλήξη, τον έρωτα, τις ψυχολιγικές μεταπτώσεις των ανθρώπινων όντων κάθε εποχής, το ενσυναίσθητο, ή τον παντελώς ασυναίσθητο. Οι άνθρωποι που ζουν κοντά στα ιαματικά λουτρά πλήττουν, ο Πετσόριν και ο φίλος του πλήττουν, έτσι κι αναζητούν πάντα λόγους για να υπάρχουν: υποστηρίζουν και ωθούν τη μάχη και τον διχασμό, τους παθιάζει η ίντριγκα, τα μυστικά, η ανηθικότητα. Ο Πετσόριν, ο Ήρωας, που αντιστοιχεί στον χαρακτήρα και τον ψυχισμό του συγγραφέα, ήταν αλληγορικός, ποιητικός, κάπου είχε την αγνή πτυχή του ανθρώπου, κάποιου πραγματικού ήρωα που δεν τον φοβερίζει η ζωή και οι διακυμάνσεις της. Σε αυτή τη δίνη που τον κατακλύζει, ο Ήρωας παύει να νιώθει, κάποτε αγαπούσε τους ανθρώπους. Σαν δεν τον κατάλαβε ποτέ κανείς, τους μίσησε κι έπαψε να τον ενδιαφέρει αν θα σκοτώσει, θα πληγώσει και θα προκαλέσει συναισθήματα, τα οποία θ’ αποδειχθούν επιζήμια.
Θαρρείς πως τον δικαιολογείς, όσο ανήθικη κι αν είναι η στάση του απέναντι σε ανθρώπους που τον αγαπούν. Τον δικαιολογείς γιατί είναι ένα ανθρωπάκι που έχασε τους γονείς όταν ήταν παιδί, έζησε με τη γιαγιά του. Τίποτα δεν ήταν εύκολο για εκείνον, είχε όραμα, είχε όνειρα, έγραφε, ήταν ποιητής. Ζούσε μια ζωή ενδιαφέρουσα, με πληθώρα προσώπων, καταστάσεων και ιστοριών που θα μπορούσε να διηγηθεί στα παιδιά που δεν πρόλαβε να κάνει. Κάπου κάπου, όμως, οι μέρες του γίνονταν τόσο πληκτικές, τόσο σκοτεινές, δυστυχισμένες, που δεν έβρισκε λόγους ύπαρξης. Πάλεψε κυρίως με τον εαυτό του -κι εμείς σε έναν καθρέπτη παλεύουμε με τους δαίμονές μας. Δεν είχε κάποιο όφελος για όσα έκανε, τα έβλεπε, σαν ένα παιχνίδι, που δεν περίμενε πως θα είχε αυτό το τέλος.
Είδαμε τους εαυτούς μας εκεί. Σε μια μητέρα που προστατεύει την κόρη της, εννοώντας την Πριγκίπισσα, ένας γιατρός παράξενος, που όμως ήταν μια αγνή-βοηθητική φιγούρα στην παράσταση, μια πριγκιποπούλα που ερωτεύεται, μια γυναίκα με την ελιά στο μάγουλο που διψά γι’ αγάπη, γιατί παντρεύτηκε τον λάθος άνθρωπο, και o φίλος του Πετσόριν, ο οποίος προδόθηκε, πληγώθηκε, και εκεί που περίμενε πως μια προαγωγή θα του φέρει την ευτυχία, ο καλός του φίλος συμβάλει στο να μην γίνει ποτέ αυτό.
Ο Λέρμοντοφ ίσως επηρεάστηκε από τον θάνατο του σπουδαίου ποιητή Πούσκιν, του δημιουργού της νεότερης ρωσικής λογοτεχνίας, ο οποίος είχε την ίδια κατάληξη με τον ίδιο, πέθανε σε μια μονομαχία. Τοποθέτησε τον εαυτό του στον αντίπαλο μονομάχο του Πούσκιν, σαν ήταν εκείνος που τον σκότωσε… υποθετικά, ίσως… Μιλάμε για μια εποχή πολέμου του 1850, για δυο άνδρες βετεράνους του πολέμου που έχουν δει την ωμότητα της μάχης, και ερωτεύονται, κάτι που σίγουρα τους αξίζει.
Ο Βασίλης Καλφάκης μας έδωσε νοερά τα στοιχεία ενός δύσκολου έργου, δεν το απλοποίησε, το ξέμπλεξε με έναν μοναδικό τρόπο και το τοποθέτησε στον κόμβο της σκηνής. Σκηνοθέτησε την παράσταση προσδίδοντας εικόνα, ήχο και μια πληθώρα συναισθημάτων στην κίνηση και στην έκφραση. Η εγρήγορση, και κάπου κάπου η επιβράδυνση, η σιγή αλλά και ο θόρυβος, οι δεύτεροι και τρίτοι απόμακροι ήχοι, κάποιες ιδιαίτερες σκηνές, ήταν τόσο λειτουργικά: είχαν γλαφυρότητα, ποιητικότητα και παραστατικότητα. Ο Καλφάκης, στον διττό ρόλο που επωμίστηκε, της σκηνοθεσίας και της ενσάρκωσης του ρόλου του γιατρού και άνδρα της Βέρας, που είχε κρυφές σχέσεις με τον Πετσόριν, ήταν ευρηματικός και διαπεραστικός, με φαντασία και δεξιότητα εκτέλεσε τον ρόλο και τη σκηνοθεσία.
Οι ηθοποιοί Ασημίνα Αναστασοπούλου, Κωνσταντίνος Γεωργαλής, Βασίλης Καλφάκης, Απόστολος Καμιτσάκης, Δάφνη Νικητάκη, Περσεφόνη Παντοπούλου με τις υποκριτικές τους αλληλουχίες ήταν δοτικοί, αποδοτικοί και μπόρεσαν να συνδέσουν την προηγούμενη με την επόμενη σκηνή, δίχως να παρεκκλίνουν σε ένα ατυχές τέχνασμα θεάτροθ, δίχως να μετουσιώνουν τα νοήματα και κυρίως ήταν ευέλικτοι και διαπεραστικοί. Δεν αποσυντονίστηκαν και δεν απομακρύνθηκαν από τον σκοπό του ήρωά τους, από το πρόσωπο που έπρεπε να ενσαρκώσουν.
Μπορώ να πω, με επιφύλαξη, πως ήταν ένα έργο που απαιτεί βαθιά κατανόηση, εννοώντας τη δυσκολία του όταν οι σκηνές διαδέχονται η μία την άλλη τόσο γρήγορα, όταν η αφήγηση και η ποίηση απαιτούσαν περαιτέρω εμβάθυνση και στοχασμό, που αν τύχει και «αποσυνδεθείς» από την παράσταση, μπορεί να χάσεις κάποιο σημαντικό, θεατρικό κομμάτι του πάζλ.
«Είσαι ευτυχισμένη» ρωτάει ο Πιτσόριν μια θεατή, κι εκείνη τον θωρεί σκεπτική, εκείνος την αμφισβητεί. Κοιτά κάποιον άλλο και ρωτά «Εσύ;». Σκέφτεσαι για πολύ ώρα την απάντηση, η δεν τη σκέφτεσαι καθόλου.
Φαίνεται υπάρχει μια απέραντη ηδονή στο να έχεις στην κατοχή σου μια νεαρή ψυχή που μόλις ανοίγει! Eίναι σαν ένα λουλούδι το πιο θεσπέσιο άρωμά του, όταν πάει να συναντήσει την πρώτη αχτίδα του ήλιου. Εκείνη τη στιγμή πρέπει να το κόψεις, κι αφού το ανασάνεις ολόκληρο μέχρι να το χορτάσεις, πέτα το στο δρόμο. Κάποιος μπορεί να το σηκώσει.
Λέρμοντοφ
Και αφού η σκηνή έμεινε άδεια, καθώς απομακρυνόμουν, είδα το λουλούδι στο πάτωμα, όμως, όσο το κοιτούσα, ούτε εγώ, ούτε κανείς άλλος βρέθηκε να το μαζέψει…
Συντελεστές
Μετάφραση: Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ
Διασκευή: Lab.oratorium
Σκηνοθεσία: Βασίλης Καλφάκης
Μουσική: Φώτης Σιώτας
Κίνηση: Βρισηίδα Σολωμού
Σκηνικά: Μιχαήλ Ταμπακάκης
Κοστούμια: Βασιλική Σύρμα
Φωτισμοί: Άννα Σμπώκου
Βοηθός σκηνοθέτη: Στέλλα Ψαρουδάκη
Φωτογραφίες-video: Πάτροκλος Σκαφίδας
Κατασκευή σκηνικού: Φώτης Νικητάκης
Παίζουν: Ασημίνα Αναστασοπούλου, Κωνσταντίνος Γεωργαλής, Βασίλης Καλφάκης, Απόστολος Καμιτσάκης, Δάφνη Νικητάκη, Περσεφόνη Παντοπούλου
Μουσικός επί σκηνής: Φώτης Σιώτας
Παραστάσεις: έως 24 Μαΐου 2018
Ημέρες και ώρες παραστάσεων: Τετάρτη και Πέμπτη στις 21.00
Τιμές εισιτηρίων:
Γενική Είσοδος: 12€
Φοιτητικό, ανέργων: 8€
Ατέλειες ηθοποιών: 5€
Θέατρο 104
Ευμολπιδών 41, Γκάζι
Τηλ. 210 3455020
